In het panpsychistische universum zijn hersens niet nodig

En: kan klimaatfictie de wereld redden?

Goeiemorgen!

Deze week lees je over:

🧠 Basal cognition waarbij kenmerken van intelligentie - zoals geheugen, leren en probleemoplossend vermogen - ook buiten hersens worden gevonden.

📚 Positieve en verbindende verhalen terwijl klimaatkantelpunten gevaarlijk dichtbij komen.

⏳ Om onze relatie met de natuur te herstellen moeten we misschien ook onze geest herwilderen.

✨ Maak Plaats, een radicaal alternatief en hoopvol antwoord op het antropoceen.

Veel leesplezier!

🧠 In het panpsychistische universum zijn hersens overbodig

Het hebben van een brein lijkt geen must om na te denken en herinneringen op te slaan. In dit fascinerende artikel van Scientific American lazen we over recent wetenschappelijk onderzoek dat aantoont dat cognitie verweven is met de kleinste bouwstenen van het leven; de cellen. Bioloog Michael Levin onderzoekt hoe lichamen vanuit enkele cellen kunnen ontstaan, zoals bij Platwormen (waar we hier eerder over schreven). Het blijkt dat ook gewone cellen – en niet alleen zeer gespecialiseerde hersencellen zoals neuronen – het vermogen hebben om informatie op te slaan en ernaar te handelen. 

Ontdekkingen die hebben geleid tot het onderzoeksveld genaamd basal cognition. Dit betekent dat kenmerken van intelligentie - zoals geheugen, leren en probleemoplossend vermogen - zowel buiten als binnen hersens worden gevonden. Levin heeft aangetoond dat cellen dit doen door subtiele veranderingen in elektrische velden als een soort geheugen te gebruiken. Dat elektriciteit door lichamen wordt gebruikt is al langer bekend, maar dat verschillende typen cellen bio-elektriciteit gebruiken om informatie op te slaan en te delen is een nieuwer inzicht.

Voor de geneeskunde kan deze ontdekking grote gevolgen hebben, als we het gedrag van cellen kunnen beïnvloeden door te snappen hoe die bio-elektriciteit werkt, zou kanker bijvoorbeeld bestreden kunnen worden. Normale cellen functioneren als onderdeel van het collectief en houden zich aan toegewezen taken. Maar kankercellen gedragen zich als onafhankelijke organismen en behandelen het lichaam als een onbekende omgeving waarin ze zich vermeerderen en aanvallen.

Levin gelooft er daarom in dat bio-elektrische therapie in de toekomst ingezet gaat worden om de groei van tumoren tegen te gaan. Maar deze wetenschap zou ook falende organen (zoals nieren of het hart) kunnen helpen, als wetenschappers de bio-elektrische code van deze organen kunnen kraken die bepaalt in welk patroon cellen moeten groeien.

In het Artificial Intelligence-onderzoeksveld wordt ook met interesse gekeken naar de onderzoeken van Levin. Volgens roboticus Josh Bongard heeft AI namelijk nog veel problemen met het snappen van de fysieke wereld.

“If you play with these AI’s, you can start to see where the cracks are. And they tend to be around things like common sense and cause and effect, which points toward why you need a body. If you have a body, you can learn about cause and effect because you can cause effects. But these AI systems can't learn about the world by poking at it.” (Bongard 02024)

Omdat AI een lichaam mist, snapt het niet hoe het dingen moet doen zoals lopen. Bongard loopt voor in de embodied cognition-beweging en wil robots ontwerpen die over de wereld leren door te monitoren hoe hun lichamelijke vorm met de wereld omgaat.

Een grote vraag is of de nieuwe inzichten uit het basal cognition-onderzoeksveld ook iets kunnen zeggen over de aard van het bewustzijn. Een van de grootste mysteries waar wetenschappers en filosofen nog geen sluitende verklaring voor hebben. Sommige denkers suggereren dat het bewustzijn niet alleen aanwezig is in levende wezens, maar een fundamenteel aspect van het universum zelf zou kunnen zijn. In een van onze eerste brieven, Bewustzijn en het einde van het materialisme, schreven we hier uitgebreid over. 

Het idee van basal cognition lijkt aardig in lijn met het panpsychistische universum. Een universum waarin bewustzijn een soort fundamentele dimensie is van onze realiteit. En waarin over bewustzijn wordt gedacht in mate van gradaties: een steen heeft het bijna niet, een amoebe iets meer, een plant of een schimmel weer iets meer, en complexe organismen zoals zoogdieren het meest (voor zover we weten uiteraard).

Volgens een van de meest doorontwikkelde panpsychistische theorieën, de Integrated information theory, is het zo dat; hoe meer informatie een bepaald systeem kan verwerken, hoe hoger het bewustzijn van zo’n systeem. Het menselijk brein is het meest complexe informatiesysteem dat we kennen, en heeft dus het meeste bewustzijn. 

📚 Kan klimaatfictie de wereld redden?

Minder rooskleurig nieuws vanuit de klimaatwetenschap. Volgens nieuw onderzoek nadert de golfstroom in de Atlantische Oceaan, ook wel de Atlantic meridional overturning circulation (AMOC), een kantelpunt. Door grote hoeveelheden ijs die smelten kan de stroom stil komen te liggen. Met alle gevolgen van dien.

Onderzoeker René van Westen van de Universiteit Utrecht is co-auteur van het onderzoek en laat in Inside Climate News weten dat onderzoeken van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) de stabiliteit van de AMOC systematisch overschat omdat er te weinig rekening wordt gehouden met het inkomende water vanuit de gletsjers.

Zijn onderzoek geeft geen schatting van een mogelijk tijdspad. Maar, hij haalt een ander onderzoek aan waarin staat dat het kantelpunt weleens rond 02050 zou kunnen liggen.

Maar wat is er zo erg aan een stilliggende golfstroom? De meest ingrijpende veranderingen zullen in Europa en Amerika te merken zijn. Aan de Amerikaanse oostkust zal de zeespiegel nog sneller stijgen. Warm water zal zich daar voor de kust ‘opstapelen’ omdat het niet verder naar het noorden kan trekken. Dat warme water zet zich uit, wat lokaal zorgt voor een snellere zeespiegelstijging (tot wel een meter extra). Dit zorgt ook voor extreme hittegolven, meer regenval en heftigere stormen. 

Maar bij ons, in west Europa, zal het juist kouder worden. Doordat het warme water niet meer bij de Noordpool komt (en het koude water dus in het noorden blijft), zal het Arctische zee-ijs in de winter tot aan Engeland kunnen komen. Zo kunnen sommige delen van Europa snel uitdrogen en kan het per decennium wel 1,5 graden afkoelen. Een catastrofe voor de landbouw, stelt klimaatonderzoeker Peter Ditlevsen van de Universiteit van Kopenhagen in het artikel.

“You cannot adapt to this. There’s some studies of what happens to agriculture in Great Britain, and it becomes like trying to grow potatoes in Northern Norway.” (Ditlevsen, 02024)

Je denkt nu vast: 1,5 graden afkoelen, dat zouden we moeten willen. Maar juich niet te vroeg. Ook al zal West-Europa tot pre-industriële temperaturen af kunnen koelen, voor de gemiddelde temperatuur op aarde zal het verschil niet veel zijn. Andere plekken zullen juist sneller opwarmen, vooral op het zuidelijk halfrond en de tropen, omdat de warmte daar zal blijven hangen.

Van Westen waarschuwt dat dit geen sciencefiction scenario’s zijn:

“We need to show this is not only a Hollywood blockbuster, ‘The Day After Tomorrow.’ This is real, this can happen. And I think it’s important and urgent to keep saying to people, okay, we need to really tackle our emissions.” (Van Westen 02024)

The Day After Tomorrow, wij waren het bestaan van deze film uit 02004 even vergeten. In de film waarschuwt een klimatoloog voor een superstorm veroorzaakt door het broeikaseffect, maar er wordt niet naar hem geluisterd. Een soort Don’t Look Up van 20 jaar geleden. Beiden speculatieve rampenfilms over mogelijke doemscenario’s. 

In Don’t Look Up, probeert regisseur Adam McKay te laten zien hoe politici, de media en de maatschappij negeren dat er een allesvernietigende komeet richting de aarde komt. Een - niet zo subtiele - metafoor voor hoe er wordt omgegaan met de klimaatcrisis die op de aarde afstevent.

Rampenfilms als speculatieve fictie kunnen aan het denken zetten en een beeld schetsen van mogelijk toekomstscenario’s, maar door de problemen uit te vergroten kan het ook zorgen voor dissociatie. Wat maakt dan wel geloofwaardige klimaatfictie waarin mensen zich kunnen inleven? 

Illustratie: Stefan Grosse Halbuer

In de Climate Fiction verhalenwedstrijd van Grist, moet het gaan om hoopvolle verhalen in een nieuwe realiteit. Grist is een onafhankelijke mediaorganisatie gericht op storytelling over klimaatoplossingen en een eerlijke toekomst. Met hun klimaatfictie schrijfwedstrijd Imagine 2200 proberen ze het schrijven van hoopvolle en inspirerende verhalen te stimuleren waarin de menselijke dimensies worden verkend over hoe om te gaan met een veranderende/veranderde wereld.

De winnaar van de Imagine 2200 wedstrijd van 02024 is schrijfster Jamie Liu. Met haar verhaal over een bijenhouder in China die, door middel van het gedrag van bijen, kan helpen voorspellen wanneer er overstromingen of hittegolven aankomen. Het verhaal laat ze zien hoe gemeenschap, technologie en natuur kunnen samenwerken in tijden van crisis. De rode draad in de inzendingen lijkt vooral te gaan over het omgaan met verlies en het thuiskomen in de nieuwe, door het klimaat veranderde, realiteit.

⏳ Herwildering van geest en tijd

Dat er ecologische crises zijn, komt doordat de mens zichzelf niet ziet als onderdeel van de natuur. Een interessante gedachte van David Hinton, schrijver van het boek Wild Mind, Wild Earth. In de Podcast An Ethics of Wild Mind vertelt hij over zijn boek, waarin hij de relatie tussen onze geest en de natuur verkent en over hoe geest en omgeving met elkaar verweven zijn. Hij zegt het volgende in de podcast:

“What’s driving the ecological crisis is that our sense of being centers of identity, in the west we call it; the soul or the spirit, are radically separate, distant and detached from what we call nature.”

Volgens de auteur gaat de mens ervan uit dat de natuur en het wild iets buiten onszelf is. Dit idee ligt volgens hem ten grondslag aan de ecologische crises, omdat die scheiding ervoor zorgt dat we een instrumentele en uitputtende verhouding tot natuur hebben. Hinton, die zijn werk baseert op oude Chinese filosofie, stelt dat met de komst van het Christendom, het mens-dominante wereldbeeld centraal is komen te staan. Het zaadje waardoor we ons nu in de zesde massa-extinctie bevinden is dus duizenden jaren geleden al geplant, met het idee dat de wereld gemaakt is voor de mens om te exploiteren.

Om ecologische problemen serieus te nemen en te begrijpen moet de mens dus zijn relatie met de natuur verdiepen. Iets waar de Homo Romanticus, het archetype uit ons World Tree Model, naar streeft. De Homo Romanticus wil samenvallen met zichzelf en de natuur. Misschien wel een beetje zoals in dit Aeon verhaal, waarin schrijfster Erica Berry door middel van de Virtual Reality-ervaring 'Symbiosis' zich voor 25 minuten laat onderdompelen in de belevingswereld van een andere levende wezens. Wanneer ze zich inleeft in een slijmzwam, vergeet ze soms voor een paar seconden wie en waar ze is.

Berry schrijft dat uit onderzoek blijkt dat VR een cognitief effect kan hebben dat vergelijkbaar is met een gemiddelde dosis LSD of psilocybine. Waarbij ‘zelf-overstijgende’ ervaringen voorkomen en de grens tussen het ‘zelf’ en de rest van de wereld vervalt. De grens tussen mens en natuur verdwijnt, precies het effect waar Hinton in zijn boek op doelt. Het laat ook de vraag rijzen; kan technologie (of psychedelica) ons juist helpen dichter bij de natuur te komen?

‘‘We imagine ourselves apart from nature, as if the sunscreen from swimmers’ limbs was not bleaching coral, or as if the ashes we scatter on mountaintops was not altering soil chemistry.’’ (Berry 02024)

Volgens filosoof, kunstenaar en schrijver Jonathon Keats is dat niet alles. In Noēma schrijft hij over hoe we in het antropoceen een wereldbeeld hebben gecreëerd waarin alles door de mens als een hulpbron wordt gezien, zelfs tijd. Zo vinden we planten niet interessant of belangrijk omdat ze niet lijken te bewegen. Iets wat meer over onze perceptie van tijd zegt dan over het bewegen van planten. Volgens Keats verstoren we door onze tijdblindheid nu roekeloos ritmes van de meeste levens op aarde. Hij grijpt terug naar traditionele en ecologische kalenders uit verschillende culturen omdat deze praktische en ethische sturing meegeven:

“Naturally calibrated clocks and calendars integrate people into their environment. They guide traditional care and management practices including planting and harvesting. And they provide feedback. The feedback steadies the environment by bringing all who act on it into equilibrium. Time and the environment become indistinguishable.” (Keats 02024)

Herwildering, of rewilding, het terugbrengen van verdwenen ecosystemen, en deze hun eigen gang laten gaan, staat dus niet los van de mens. Naast het herwilderen van de natuur, moet onze perceptie van (en verhouding tot) de natuur en tijd dus ook verwilderen.

✨Amsterdam in het Lange Nu

Over Herwildering gesproken. Op zondag 7 april wordt in Amsterdam op het Zeeburgereiland gezocht naar een radicaal alternatief en hoopvol antwoord voor het antropoceen. In Maak Plaats gaat Filosoof Glenn Albrecht met zijn concept Symbioceen op zoek naar een antwoord op de vraag: Hoe kunnen we uit onze menselijke arrogantie ten opzichte van de natuur stappen? 

Als onderdeel van het programma zal Edwin een wandelcollege geven over Amsterdam in het Lange Nu. Het programma is interessant voor: makers, onderzoekers, betrokken burgers, natuurliefhebbers, placemakers, onderzoekers, beleidsmedewerkers, stedenbouwkundiges, kunststudenten, ecoloogen, docenten, activisten, ondernemers, filosoofen, of als je je aangesproken voelt.

Je kan je hier inschrijven.

Veel liefs,

🍀 Christiaan, Edwin & Jaël