Het Droomlandschap van de Technokoning
Over Iain M. Banks' Culture en hoe Elon Musk deze probeert te bouwen
Hoi, Christiaan hier. In de Chrononauten delen Edwin en ik onze gedachten over historische verschuivingen, maatschappelijke denkramen en toekomstscenario’s.
Weer vier jaar Trump. En nu met Musk erbij. En Vance.
Welkom in de Tussentijd, in de Liminale Jaren, in de grote, rommelige, verwarrende transitie naar de – fingers crossed – Gewortelde Tijd. Verwacht een ruige rit. De instituties van de Moderniteit kalven in rap tempo af, terwijl die van morgen nog niet in zicht zijn.
Dat is spannend.
Transities geven de ruimte aan mensen zoals Trump en Musk. Het zijn de slopers van oude institutionele normen. Wat spannend is. Want in de Tussentijd kunnen de dingen uiteraard faliekant misgaan. Dat hebben we namelijk eerder gezien. Transities zijn geen walk in the park. De transitie van het Duitse Keizerrijk naar een democratische Bondsrepubliek ging ook niet over rozen. Transitionele figuren zijn zelden bakens van wit licht.
Dat gezegd, hebben we, in navolging van onze notitie van vorige week over de ontwikkeling van het Robot Industrieel Complex, deze week een profiel van Elon Musk. Dat wil zeggen: je kan onze notitie misschien beter omschrijven als een topologie van zijn droomlandschap, als de mythologische kaart van zijn brein.
Nou kennen we de man niet. Noch kunnen we in zijn hoofd kijken. (Op die techniek moeten we nog even wachten. Die is hij as we speak aan het uitvinden, waarover straks meer…) Onderstaande notitie is dus meer een soort lo-fi achtergrondscan van Elon Musks Mindstate. Niets meer, niets minder. Hopelijk draagt het bij aan het doorgronden van iemand die het verdient om te worden doorgrond. Zijn invloed is, like it or not, groot.
Maar voordat we Musk op de mythologische snijtafel leggen, eerst wat interessante links om de aanstaande Trump-jaren in het Lange Nu te kunnen plaatsen. Ook voor onszelf, want ook wij moeten dit weer even processen.
Trump in het Lange Nu
Een goed begin is dit gesprek tussen Ezra Klein en Maggie Haberman. Het is de beste omschrijving van Trump als Homo Nobilis die we tot nu toe zijn tegengekomen. Een aanrader.
Onderstaande notities bieden een doorsnede van ons denken over Trump, zijn mens- en wereldbeeld en de institutionele logica’s die hij intuïtief snapt en niet snapt.
De Kolonie in Onszelf: Een recente notitie over de standensamenleving als de institutionele logica van de Homo Nobilis. En over fascisme als een soort standenrevisionisme.
Historische Archetypen in de Geopolitiek: Een notitie over hoe je onze WTM-archetypen, de Homo Nobilis, Homo Economicus en Homo Romanticus, kan gebruiken als denkraam in de duiding van de geopolitiek.
Hoe populisten het probleem aanvoelen, maar een verkeerde oplossing voorstaan: Een oudere notitie over techno-populisme en de transitie naar een diepere democratie. Wellicht een interessante achtergrondduiding van Trumps running mate Vance.
Poetins Rusland in het lange Nu: Notitie over Poetin en Trump als Homo Nobilis. Erg in lijn met hoe Klein en Haberman Trump beschrijven. Het is geschreven in reactie op de inval in Oekraïne, en het biedt wat historisch-futuristische context.
Er is in de media al veel gespeculeerd over hoe Trump de verkiezingen kon winnen, volgens ons is de historisch-futuristische reden voor Trumps overwinning, en voor de opkomst van het populisme, de onverenigbaarheid van een onvolwassen digitale sfeer (die nog niet wordt gereguleerd als een gezonde openbaarheid) met een oude bureaucratische beleidslogica die nog is gebaseerd op het gedrukte woord.
Deze onverenigbaarheid uit zich zowel in een gefragmenteerd publiek als in een gebrek aan vertrouwen tussen publiek en staat.
We moeten bouwen aan nieuwe instituties en rolpatronen, instituties die verenigbaar zijn met de logica van het geactiveerde woord en het mens- en wereldbeeld van de Homo Romanticus.
De belangrijkste institutionele vernieuwingen zouden volgens ons als volgt moeten zijn:
We moeten de digitale sfeer reguleren als een gezonde openbaarheid;
Als we dit gedaan hebben moeten we bewegen naar een meer directe vorm van democratie, met zo min mogelijk gekozen politici.
Maar hierover later ongetwijfeld meer.
Eerst Musk.
Het Droomlandschap van de Technokoning
Het oorspronkelijke idee voor deze notitie en die van vorige week – het Robot Industrieel Complex – was gebaseerd op twee recente nieuwsberichten, over Neuralink en over SpaceX, terwijl ik tegelijkertijd ook Iain M. Banks’ Excession (1996) aan het herlezen was, een roman uit zijn Culture-reeks.
Tijd voor een korte reflectie op Musks mindstate, dacht ik, om het in Iain M. Banks’ terminologie te verwoorden. Ook omdat we enigszins het vermoeden hebben dat Musks rol op het wereldtoneel zich de komende jaren zal gaan verdiepen.
De nieuwsberichten zullen jullie vast niet zijn ontgaan. Het ene ging over de implantatie van een zogenaamde BCI (brain-computer-interface) bij een tweede testpersoon door Neuralink (Reuters). Dit gebeurde in augustus. En het tweede was de autonome landing van een Starship-boosterraket door SpaceX (Reuters). Wat best spectaculair was. Alsof je een flatgebouw van 25 verdiepingen in vrije val vanuit de stratosfeer zichzelf opeens zag herpakken, waarna het keurig in zijn stellage landde (BBC).
Socially Awkward
Maar goed, dit is niet de notitie van een Elon Musk fan boy, noch een analyse van zijn toch bizarre effectiviteit of zijn recente afslag naar rechts. Dit is slechts een schets van zijn droomlandschap, de epische context waarin hij zijn missie formuleert. Want Musk is all about the mission.
Wil je een idee krijgen van hoe hij de dingen doet die hij doet, bekijk dan dit interview met Marc Andreessen. Het komt erop neer dat Musk zijn bedrijven runt als een werkplaats, in plaats van als bureaucratie. Hij dealt alleen met ingenieurs en weigert, naar het schijnt, met anderen te spreken. Innovatie heeft voorrang op alles. Het proces is ondergeschikt. Zijn officiële titel bij Tesla is dan ook Technoking. Zijn dagen bestaan uit 24/7 technische problemen oplossen in de 6 à 7 bedrijven die hij persoonlijk runt. Financieel is hij all in. Vakanties zijn taboe, hij slaapt op een stretcher op de werkvloer, naast zijn schroevendraaier.
En als je op zoek bent naar redenen waarom hij de MAGA-kant is opgegaan, check dan dit gesprek (vanaf 39:56) tussen zijn biograaf Walter Isaacson en David Axelrod. Spoiler: Musk voelt zich verraden en miskend door ‘de linkse elite’, door de Democratische partij. Gevoelens die weer slecht resoneren met zijn jeugdtrauma’s. (Plus: hij houdt dus echt niet van regels en regulatie, terwijl de Democraten daar in uitblinken.)
Musk – om maar even het bruggetje te maken naar zijn droomlandschap – was namelijk als kind nogal socially awkward. Hij had een abusieve vader en werd in elkaar geslagen op het schoolplein. Hij denkt zelf dat hij Asperger heeft. Uit zijn jeugd leerde hij dat terugslaan de enige manier is om pestkoppen te stoppen, wat volgens zijn biograaf deels zijn kruistocht tegen de Democraten verklaart – maar niet zijn alliantie met King Bully Trump lijkt me, hoewel ik verre van een psycholoog ben.
En daarnaast leerde Musk zich terug te trekken in het lezen van sciencefiction. Onder andere in het werk van Iain M. Banks, en met name in zijn verbeelding van de Culture.
In 2018 schreef hij bijvoorbeeld op (toen nog) Twitter:
If you must know, I am a utopian anarchist of the kind best described by Iain Banks.
Wat is de Culture?
De Culture is een fictieve beschaving van door de ruimte reizende mensachtigen die door Iain M. Banks wordt beschreven in een aantal van zijn romans. Of, zoals Iain M. Banks de beschaving zelf beschrijft in ‘A few notes on the Culture’:
The Culture is a group-civilisation formed from seven or eight humanoid species, space-living elements of which established a loose federation approximately nine thousand years ago. The ships and habitats which formed the original alliance required each others’ support to pursue and maintain their independence from the political power structures – principally those of mature nation-states and autonomous commercial concerns – they had evolved from.
De Culture is dus, mochten jullie het gemist hebben, zowel voortgekomen uit natiestaten als uit ‘autonome commerciële belangen’, wat uiteraard resoneert met de notitie van vorige week: het Robot Industrieel Complex.
De Culture is een utopische beschaving waarin goedaardige Minds, een soort superkrachtige AI’s, symbiotisch samenleven met allerhande mensachtigen. Dit gebeurt op planeten, maar vooral op ruimteschepen, zoals de General Service Vehicles, en ringwerelden die ze in de Culture ‘orbitals’ noemen.
De Culture is een utopie waarin individuen zo oud worden als ze zelf willen en alles kunnen worden en krijgen wat hun hartje begeert. Ze kunnen bijvoorbeeld van gender of sekse veranderen via meditatie, ze kunnen hun lichaam en uiterlijk aanpassen al gelang hun al dan niet tijdelijke voorkeuren en ze kunnen communiceren via – misschien raad je het al – de neurolace.
Dit alles wordt mogelijk gemaakt door Minds, kunstmatige superintelligenties die de schepen en orbitals draaiende houden en er allerhande vreemde persoonlijkheden op na houden.
Ze hebben ook opvallende namen, zoals: ‘So Much For Subtlety’, ‘Unfortunate Conflict Of Evidence’, ‘Fate Amenable To Change’ of ‘Ethics Gradient’. Namen die we weer terug zien op een aantal SpaceX droneships, zoals de ‘Of Course I Still Love You’ en ‘Just Read The Instructions’.
De Culture is een utopische samenleving, waarbij de Minds praktisch goden zijn en de mensheid is teruggebracht tot een triljoen of wat tot op het bot verwende huisdieren. Het drama in de afzonderlijke boeken speelt zich dan ook vooral af aan de rafelrandjes van de Culture, in de vaak clandestiene interactie met de moreel mindere samenlevingen in de Melkweg.
Alle grote beslissingen worden genomen door de Minds, omdat die als enige alle informatie en complexiteit van een grote ruimtevarende beschaving kunnen verwerken. Bijvoorbeeld als een andere, minder verlichte samenleving in de Melkweg nodig wat manieren moet worden bijgebracht. De mensen mogen dan stemmen, maar dat is vaak niet meer dan een formaliteit. Slechts weinigen interesseren zich voor galactische aangelegenheden.
In de kern is de Culture namelijk een diep en diep hedonistische overvloedssamenleving. Een galactische tuin waar men is gevrijwaard van schaarste en moet zoeken naar datgene wat betekenis geeft. Het is, volgens Banks zelf, een seculier en atheïstisch droombeeld.
Het is dus een wereld die in het verlengde ligt van de Moderniteit. Een plek waar de Homo Economicus geen cultureel construct is, maar een onoverkomelijk deel van de menselijke natuur. Een nogal lelijk aspect van onszelf dat uiteindelijk kan worden geneutraliseerd door grenzeloze technologische vooruitgang – door de ontwikkeling van goedaardige kunstmatige intelligentie. De Culture is de Homo Economicus in de ruimte, in overvloed.
De Culture-romans van Banks, hoe briljant en vermakelijk ook, zijn een technologische verbeelding. Het ontbreekt de Culture, gek genoeg, aan een culturele verbeeldingskracht. Een gebrek dat eigen is aan veel sciencefiction, overigens. En een gebrek dat eigen is aan Silicon Valley en de verbeelding die het voortdrijft.
Bouwen aan de Culture
De overeenkomsten met Musks werk hoeven bijna niet te worden uitgespeld. Eén van zijn bedrijven (SpaceX) wil van de mensheid een ruimtevarende soort maken, een ander bedrijf (Tesla) ontwikkelt een CO2-neutraal Robot Industrieel Complex dat de samenleving naar een wereld van overvloed moet leiden, weer een ander (Xai) ontwikkelt goedaardige AI, en nog een (Neuralink) bouwt aan de neurolace, zodat mensen de bandbreedte krijgen om mee te spelen met zo’n AI.
Maar de dingen die je uitvindt en de wereld in brengt vinden vaak ook hun eigen weg in die wereld, goedschiks of kwaadschiks. De mens is even creatief als wispelturig als gepijnigd.
Om de mixed use van zo’n neurolace, zo’n brain-computer-interface, te schetsen, volgt hier een stuk uit Excession, het Culture-boek dat ik nu aan het herlezen ben. Het gaat over Ulver Seich, een bijfiguur, die tijdelijk aan boord is van de ‘Gray Area’, een zogenaamde General Contact Unit. De Gray Area is een ship met een nogal twijfelachtige reputatie. De Mind van het schip verzamelt wapens en marteltuigen als hobby, onder andere.
She wondered how many people had looked upon this grisly collection of memorabilia. She had asked the ship but it had been vague; apparently it regularly offered it’s services as a sort of traveling museum of pain sand ghastliness, but it had rarely any takers.
One of the exhibits which she discovered, towards the end of her wanderings, she did not understand. It was a little bundle of what looked like thin, glisteningly blue threads, lying in a shallow bowl; a net, like something you’d put on the end of a stick and go fishing for little fish in a stream. She tried to pick it up; it was impossibly slinky and the material slipped through her fingers like oil; the holes in the net were just too small to put a fingertip through. Eventually she had to tip the bowl up and pour the blue mesh into her palm. It was very light. Something about it stirred a vague memory in her, but she couldn’t recall what it was. She asked the ship what it was, via her neural lace.
That is a neural lace, it informed her. A more exquisite and economical method of torturing creatures such as yourself has yet to be invented.
She gulped, quivered again and nearly dropped the thing.
Really? She sent, and tried to sound breezy. Ha, I’d never really thought of it that way.
It is not generally a use much emphasized.
I suppose not, she replied, and carefully poured the fluid little device back into it’s bowl on the table.
Ik denk (hoop) niet dat Musk deze paragraaf in gedachten had toen hij Neuralink begon, hoewel hij wel regelmatig heeft aangegeven dat Excession zijn lievelingsboek is uit de reeks. 😬
Redderscomplex
Volgens zijn biograaf Walter Isaacson heeft Musk een redderscomplex, hij ziet zichzelf als een van de scifi-helden uit zijn jeugd. In het gesprek met David Axelrod somt Isaacson Musks denken als volgt op:
If SpaceX fails humans will never be a spacefaring species, which makes us extremely vulnerable if something happens to the planet, and if Tesla fails, we’ll face the climate apocalypse, and if I don’t develop a benevolent AI, evil AI overlords will destroy the world, etc.
Musk is dus als Technoking de redder van de mensheid. Een titel die, volgens Isaacson, niet helemaal uit de lucht is komen vallen. Hij is best goed in techniek. Hij houdt zich met weinig andere dingen bezig, naast af en toe gamen en kinderen verwekken. Hij heeft er 12, naar het schijnt. (Volgens Musk moeten er namelijk meer mensen komen. Veel meer. Het zonnestelsel, de Melkweg, het Virgo Supercluster, het hele Universum en zelfs het Multiversum wachten op ons…)
Musk is dus een soort Mind, een lichaamloos gedematerialiseerd brein dat alles in goede banen leidt voor de rest van de armzalige aardse stervelingen.
Maar de zelfgekroonde Technoking is zeker geen Cultureking – culture in de antropologische zin van het woord. Menselijk gedrag is namelijk een mysterie voor de man.
Het kopen van Twitter was volgens Isaacson dan ook een vergissing. Musk dacht dat Twitter (X) een technologiebedrijf is. Maar het product van Twitter is community building. En nu is Musk dus eigenaar van een schoolplein. Een plek waar al zijn oude instincten boven komen drijven. Een plek waar hij terugslaat.
Cultuur is meer dan Technologie
Empathie en menselijk gedrag zijn Musks blinde vlekken. Alles en iedereen wordt in technologische termen geduid, vooral in informatietermen.
Voor Musk is de menselijke geschiedenis een geschiedenis van informatietechnologie. Alles draait om data en de intelligentie om data om te zetten naar werkbare informatie.
In een gesprek met fan boy Lex Fridman zei Musk onlangs dat de beschaving begon met de uitvinding van het schrift, met als volgende stap de uitvinding van de boekdrukkunst en met nu dus de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie.
Nu denken wij ook dat informatietechnologie een formerende kracht is van samenlevingen, maar het is niet de enige. Het speelt zijn formerende rol in samenspraak met het dominante mens- en wereldbeeld, wat een diep culturele kracht is. Ook is Musk (en velen met hem) blind voor de grote variatie aan instituties, rolpatronen, samenlevingsvormen en ervaringen die voort kunnen komen uit de maatschappelijke wisselwerking tussen informatietechnologie en verschillende mens- en wereldbeelden.
De instituties en rolpatronen die ons gedrag dicteren zijn zodanig geïnternaliseerd dat we ze vaak als natuurlijke fenomenen ervaren, onderdeel van onze genetische opmaak. Maar niets is minder waar. Sommige ontstaan min of meer spontaan vanuit culturele noodzaak, andere worden bewust geconstrueerd.
En het zijn deze instituties en rolpatronen die betekenis geven aan onze levens, die onze waarden en normen dragen, die ervoor zorgen dat we niet verdwaasd rondwalen in een permanent gevoel van lost in translation.
Zijn zelf-gediagnostiseerde positie ergens op het autismespectrum zal ook niet meehelpen bij zijn blindheid voor sociaal gedrag, maar goed, nu maak ik er wellicht te veel van. De meeste mensen nemen hun eigen cultuur als de menselijke norm – zoals vissen die niet snappen dat ze in water zwemmen.
Deze culturele blinde vlek deelt Musk dus met de Culture.
Tot slot
Ondanks de culturele tekortkomingen zijn de Culture-romans vermakelijk en verdienstelijk. Het is een droombeeld dat zowel als spiegel werkt voor de eigen fantasieën als voor de eigen cultuur. In eerste instantie voelt het aantrekkelijk, maar nadat je er enige tijd in hebt getoefd voelt het ietwat hol en leeg aan. Als een wild festival dat net een dagje te lang heeft geduurd.
Banks bedacht de wereld van de Culture in de jaren zestig. Het was een combinatie van wensdenken en een reactie op de politiek rechtse sciencefiction die toen nog de norm was in de VS. Voor hem was de Culture een post-economisch paradijs, zonder exploitatie en waar mensen kunstmatige wezens konden creëren die groter en beter waren dan zijzelf.
In de jaren zestig in Schotland, waar Banks opgroeide, was de Culture ongetwijfeld een spannende en subversieve droom. Een vrije, onsterfelijke, hedonistische wereld, met vrij inwisselbare seks- en genderrollen, vrij van onvervulde behoeften – all ruled over by machines of loving grace.
Maar het is niet de droom waar we naartoe bewegen, denken wij, ondanks Musks best efforts – die, eerlijk is eerlijk, best indrukwekkend zijn. (Wat overigens niet wil zeggen dat we er geen kritiek op hebben, integendeel!)
Als je meer wilt weten over de Culture, check dan dit toffe doch kritische video-essay door onze favo scifi-criticus Damien Walter, o.a. van The Guardian.
❤️
Christiaan
PS: Mocht je 20 November naar de Top van Onderop (willen) komen, Edwin host daar twee sessies naar aanleiding van een speculatieve stripverhalenbundel die we hebben gemaakt in opdracht van het College van Rijksadviseurs en het Ministerie voor Klimaat en Groene Groei. De verhalen bundel is nog niet publiek, dus ik kan er nog niet veel over uit de doeken doen. Hopelijk kunnen we begin 02025 meer laten zien, maar op de Top van Onderop kun je alvast een preview krijgen.
We zullen (in sessie 2) een try-out van de werkvorm doen die we rond deze speculatieve verhalen ontwikkeld hebben, en die bedoelt is om het maatschappelijk gesprek rond de klimaattransitie aan te slingeren.
Sessie 1: De kracht van stripverhalen om de toekomst te verbeelden.
Hier zal ik vertellen hoe we met Studio Monnik speculatieve verbeelding inzetten om strategische vraagstukken inleefbaar en bespreekbaar te maken.
Sessie 2: Verken, doorvoel en bespreek de klimaattransitie aan de hand van speculatieve fictie.
Een try-out van de Tussentijd scenarioworkshop waarin je de klimaattransitie verkent door de ogen van vijf personages en meeschrijven aan hun verhaal en leefwereld.
