Historische Archetypen in de Geopolitiek
Historische Archetypen in de Geopolitiek
Homo Nobilis vs. Homo Economicus
Hoi iedereen,
Deze week wat gedachten over hoe je onze historisch-futuristische archetypes (Homo Nobilis, Homo Economicus en Homo Romanticus) zou kunnen gebruiken voor geopolitieke duiding.
We zijn ons er uiteraard van bewust dat de archetypen nogal Eurocentrisch zijn onderbouwt. We zijn daarom voorzichtig om ze in te zetten als een analytisch instrument waarmee niet-Westerse contexten kunnen worden geduid. We zijn kortgezegd niet zeker van hun universele waarde.
Maar, met die kanttekening in gedachten, denken we toch dat ze een interessante lens kunnen bieden op de hedendaagse geopolitiek. De kracht van onze archetypen is dat ze een gedeeld referentiekader bieden, een diepe culturele logica waarin zowel de maatschappelijke dynamiek in het Westen als die in niet-Westerse landen kan worden begrepen. (En de zwakte is uiteraard het gevaar dat je alles over een kam scheert en geen rekening houdt met de eindeloze variatie in de menselijke conditie.)
Dat gezegd, houden we ons zoals altijd aanbevolen voor jullie op- en aanmerkingen, mochten we de plank volledig hiermee misslaan.
Verder is er ook een gelegenheid om Edwin in levenden lijve aan de tand te voelen. Eind deze maand (29 februari) is hij te gast in Pakhuis de Zwijger’s Café 749: Ruimte om te wonen. Hier gaat hij samen met o.a. Wouter Veldhuis in gesprek over de rijke geschiedenis en mogelijke toekomst van wonen in Amsterdam.
Historische Archetypen in de Geopolitiek
Een paar weken geleden lazen we deze column van Thomas Friedman in The New York Times, waarin hij de oorlogen in Oekraïne en Gaza duidt als proxy-oorlogen in een mondiale strijd tussen vrije pluriforme democratieën en autoritaire regimes. De coalitie van pluriforme democratieën noemt hij het Inclusion Network. Het autoritaire verzet daartegen het Resistance Network.
Door zijn column kwamen wij op de gedachte dat ons historisch-futuristische denkraam wat toe kan voegen aan de duiding van de geopolitieke situatie. Hoewel wij fan zijn van Friedman en zijn blik op de wereld erg waardevol vinden, missen we bij hem een belangrijke laag: een meer antropologische of sociologische analyse. De politieke systemen die Friedman beschrijft opereren niet in het luchtledige. Ze zijn gefundeerd in een onderliggende cultuur.
Zo bestaan de vrije democratieën van Friedmans Inclusion Netwerk uit meer dan alleen een institutioneel framework. Ze zijn geworteld in een breed gedragen cultuur waar democratische waarden en normen dominant zijn. En de machtssystemen van het Resistance Network zijn geworteld in een culturele logica waar patronagesystemen de norm zijn. De politieke systemen van beide netwerken zijn dus slechts het topje van de culturele ijsberg. Het is belangrijk om je dit te realiseren als je je bezighoudt met geopolitieke strategie.
Wat er gebeurt als een diepere culturele analyse ontbreekt, was te zien na de Amerikaanse invasie van Irak in 2003. Nadat ze het land hadden bezet, gingen de Amerikanen er impliciet van uit dat het democratiseren van Irak slechts een kwestie van het optuigen van nieuwe instituties was. Alsof democratie een jas is die je kan aan- of uittrekken, al naar gelang de weersomstandigheden. Deze denkfout was, denken wij, de reden dat de Amerikanen de oorlog wonnen, maar de vrede verloren.
De Irakezen hadden geen enkele collectieve ervaring met onafhankelijke rechtspraak, neutrale professionele bureaucratieën, vrije journalistieke en wetenschappelijke waarheidsvinding en systemen van gekozen volksvertegenwoordigers. Belangenafwegingen, besluitvormingen en machtsuitoefening waren en zijn gebaseerd op tribale patronagesystemen, waarbij je zonder persoonlijke vertrouwensbanden niets gedaan krijgt.
Je zou dus kunnen zeggen dat een legitiem (gedragen) politiek systeem een functie is van de dominante mens- en wereldbeelden in een gemeenschap. Maar dit leidt potentieel tot allerlei ongemakkelijke conclusies. Verdienen Irakezen bijvoorbeeld een wrede dictator als Saddam Hoessein?
Het probleem is dat veel politieke systemen in niet-Westerse landen, ook in die van het Irak onder Saddam Hoessein, institutionele mengvormen zijn. Ontstaan in de chaotische overgang van koloniale en imperiale territoria naar nieuwe natiestaten. In veel gevallen sloten zowel de nieuwe nationale identiteiten als de nieuwe rechtsstatelijke instituties slecht aan bij de culturele logica van lokale gemeenschappen. Met als resultaat een heleboel onhebbelijke regimes.
Denk bijvoorbeeld aan Indonesië. Indonesië is een territoriale entiteit die is voortgekomen uit de koloniale staat van Nederlands-Indië. Al vanaf het allereerste begin was de ambitie om de enorme etnische diversiteit van de archipel onder te brengen in één Indonesische natiestaat problematisch. En ook in het nieuwe Indonesië was er geen collectieve ervaring met de ogenschijnlijk democratische instituties die het adopteerde. Het was ook niet verrassend dat de jonge staat daarom lange tijd moest leunen op een machtig politioneel leger en de harde hand van de autoritaire Soeharto-familie om de zaak bij elkaar te houden.
Reflecterend op de verschillende politieke culturen die het geopolitieke landschap vormgeven, hebben wij het vermoeden dat het World Tree model, ons historisch-futuristische denkraam, extra duiding kan bieden. De culturele archetypen in het World Tree model zijn een interessante antropologische/sociologische lens om, bijvoorbeeld, Friedmans tweeluik Inclusion Network en Resistance Network cultureel te laden.
Voor nieuwe lezers: wij maken onze toekomstscenario’s aan de hand van een denkraam van archetypen, die ieder een mens- en wereldbeeld symboliseren. Archetypen die niet alleen historisch en futuristisch interessant zijn maar ook contextueel, want elk van deze archetypen is nog steeds onderdeel van ons. Kort gezegd bepaalt het dominante archetype in een bepaalde tijd of context samen met de dan dominante informatietechnologie de structuur van de sociale en maatschappelijke instituties.
Het mens- en wereldbeeld van de Homo Economicus, de culturele humuslaag waarin onze huidige bureaucratische instituties zijn geworteld, zou een goede culturele lading kunnen zijn voor het Inclusion Network. En het mens- en wereldbeeld van de Homo Nobilis, de cultuur waarop de oude feodale instituties waren gebouwd, zou een goede referentie kunnen zijn waarmee we de culturele context van het Resistance Network kunnen duiden.
Zo hebben we eerder geschreven over Poetins Rusland. Hoe de maatschappelijke instituties in Rusland zowel worden geïnformeerd door het wereldbeeld van de Homo Nobilis en die van de Homo Economicus. De overheid in Rusland werkt zowel als een bureaucratische staat én als een piramidevormig patronagesysteem van persoonlijke loyaliteitsbanden. Met Poetin aan het hoofd van beide. En beide institutionele vormen worden op dit moment ondersteund door verschillende aspecten van de Russische cultuur.
Dit is uiteraard een ongemakkelijke mengvorm. De bureaucratische staat probeert zo objectief en universeel mogelijk te zijn, het patronagesysteem cultiveert subjectiviteit en het nastreven van particuliere belangen. En niet alleen Poetins Rusland heeft hier last van. Veel landen waar de Moderniteit geen bottom-up ontwikkeling was, worstelen hiermee.
We zijn ons ervan bewust dat we met zo’n denklijn het gevaar lopen dat we culturen die dragend zijn aan het Resistance Network wegzetten als Middeleeuws, wat historisch toch een waardeoordeel inhoudt.
Het is wellicht niet voor niets dat dit soort diepere antropologische analyses niet in gratie zijn. Voor je het weet schilder je een cultuur af als primitief en daarmee als minderwaardig. Dat is een van de redenen dat we er nooit aan zijn begonnen. Want het laatste wat we willen is dat mensen ongenuanceerd de waarde van culturen tegen elkaar afmeten. Dat is een opmaat voor fascisme.
Tegelijkertijd is het, onzes inziens, noodzakelijk dat we inzien dat verschillende culturen andere attitudes hebben ten opzichte van macht en vertrouwen. Wij denken dat het World Tree model daarin een rol kan spelen. Ook omdat het model expliciet erkent dat alle drie de archetypen ook bij ons, in het zogenaamde Inclusion Network, nog springlevend zijn.
Ook in landen waar de Moderniteit (de cultuur van de Homo Economicus) een bottom-up ontwikkeling was, is de Homo Nobilis nooit ver te zoeken. Ook binnen onze eigen overheid concurreren persoonlijke loyaliteitsbanden met de objectieve universele doelstellingen van de bureaucratie. De laatste jaren zien we bovendien een duidelijke terugkeer van de Homo Nobilis in het publieke leven. Denk aan Trump of Wilders. Bij beide mannen is persoonlijke loyaliteit het belangrijkste criterium om mee te mogen spelen. (Niet heel anders dan bij Saddam Hoessein.)
Als we erkennen dat niets menselijks ons vreemd is, kunnen we niet alleen met meer begrip kijken naar de eigen en naar andere culturen, maar ook met meer sympathie. Als we aspecten van onszelf in de ander kunnen ontdekken, kunnen we ook beter het gesprek aan gaan. En uiteindelijk kan vrede alleen worden bereikt door te gaan praten met de ander.
De archetypen in het nieuws deze week
Bovenstaande notitie lag al een paar weken op de plank. Maar de relevantie van het denkraam werd gisteren opnieuw duidelijk nu de US Supreme Court zich is gaan buigen over de vraag of Trump zich niet heeft gediskwalificeerd als presidentskandidaat.
Trump heeft immers een diep eroderende werking op bijna alle publieke en maatschappelijke instituties waarmee hij in aanraking komt. En de United States Supreme Court is hiervoor niet immuun, integendeel. Drie van de rechters zijn door hem benoemd en hun beslissingen hebben nu al de populaire legitimiteit van het hof behoorlijk ondermijnt.
De objectieve instituties van de Homo Economicus moeten alle zeilen bij zetten om zich te weren tegen de subjectieve wil van een machtige Homo Nobilis (Trump). Een strijd die ze kunnen verliezen als Trump wordt herkozen. We hebben twee weken geleden ook geschreven over de ambities van team Trump om de administratieve staat te ontmantelen.
Maar ook deze Poetin-quote uit het interview met Tucker Carlson van gisteren past precies in onze eerder duiding van Poetin als Homo Nobilis: “Western society is more pragmatic,” he said. “Russian people think more about the eternal, about moral values.” Lees hier meer over het interview.
Anyway, dat was het weer voor deze week.
Fijn weekend en veel liefs,
✌️ Christiaan & Edwin