Trump en de Tussentijd

De Homo Nobilis ontketend; het wordt een wilde rit.

Hoi, Christiaan hier. In de Chrononauten delen Edwin en ik onze gedachten over historische verschuivingen, maatschappelijke denkramen en toekomstscenario’s.

Deze week een huishoudelijke mededeling en een notitie over de transitie, de Liminale Jaren en het type leider dat nu de ruimte krijgt en neemt. Type Trump, inderdaad. En waarom dat ook goed kan uitpakken, uiteindelijk.

Huishoudelijke Mededeling

Op 7 september kondigden wij vol goede moed onze terugkeer aan. De maanden daarvoor was het erg druk op de studio – te druk, helaas, voor deze wekelijkse notitie.

Maar het zal jullie ongetwijfeld niet ontgaan zijn dat we de afgelopen tijd een tweewekelijks ritme aanhouden, in plaats van het wekelijkse ritme van daarvoor. Het is namelijk nog steeds alle hens aan dek op de studio.

Zo werken we o.a. aan een gereviseerde versie van de Bloomworkshop.nl, voor de PO-raad en de VO-Raad. Verder zitten we in de afronding van een project voor het College van Rijksadviseurs en het Ministerie voor Klimaat en Groene Groei en zijn we net begonnen aan een strategische verkenning voor het Ministerie van Justitie en Veiligheid.

Het zijn stuk voor stuk interessante en relevante toekomstverkenningen, zowel inhoudelijk als creatief. Maar voor een kleine ambachtelijke toekomststudio als de onze betekent het volle bak aan de slag.

Daarnaast hebben we onze uitgever namelijk beloofd om z.s.m. Alles Komt Goed af te maken, onze geïllustreerde stadsgids naar het Amsterdam van 2091. Dit zal beslag gaan leggen op alle ‘vrije’ tijd die ik de komende twee à drie maanden bij elkaar kan sprokkelen.

Daarom is dit dan ook tijdelijk mijn laatste notitie.

Edwin gaat proberen om het tweewekelijkse ritme vol te houden, maar omdat hij nu zo veel mogelijk in zijn uppie de schoorsteen rokende moet houden, kan het zijn dat er soms een weekje extra tussen zit. Maar laten we hopen van niet. En laten we hopen dat de laatste loodjes van Alles Komt Goed zonder veel strubbelingen uit mijn vingers zullen vloeien.

Maar eerst dus nog even dit: een notitie over de transitie, de Liminale Jaren en het type leider dat nu de ruimte krijgt en neemt.

Trump en de Tussentijd

Het idee zingt rond: we leven in een tussentijd, een overgangsperiode, een liminale tijd. We horen het overal na de terugkeer van Trump en zijn knotsgekke verzameling ontwrichters, haters en hielenlikkers.

Maar wat is dat eigenlijk, een tussentijd? Een tijd tussen wat precies? En waarom voelt het voor velen niet als een tussentijd, maar als een eindtijd? Als een apocalyptische conclusie. Als een afsluiting van alles wat waardevol is, van alles wat er echt toe doet.

Welnu, het is ook een eindtijd. We beleven het einde van de Moderne Tijd en daarmee van de instituties en rolpatronen die dit tijdperk samenhang gaven. En omdat instituties en rolpatronen de cultuur structuur geven, en losse individuen houvast, vertrouwen en het gevoel van thuiszijn in de samenleving, is het wegvallen van deze instituties voor iedereen ingrijpend.

De instituties van de Moderne Tijd zijn ooit geleidelijk ontstaan in het samenspel tussen het opkomende mens- en wereldbeeld van de Homo Economicus in de Late Middeleeuwen en de snelgroeiende geletterdheid van de Europese bevolking na de introductie van de boekdrukkunst, halverwege de 15de eeuw.

Dit samenspel heeft de instituties opgeleverd waar wij nu zo vertrouwd mee zijn. Denk aan de rechtstaat, de parlementaire democratie, de wetenschappelijke methode, de objectieve bureaucratie, de onafhankelijke journalistiek en het professionele werkethos.

Deze instituties borgden zowel het objectieve wereldbeeld van de Homo Economicus als de integriteit van het geschreven woord. Nu de bevolking steeds Romantischer en digitaler wordt, zijn het juist deze instituties die niet meer lijken te werken, die geen vertrouwen meer kunnen genereren. We leven dus in de nadagen van een historisch tijdperk.

Het is daarnaast ook een tussentijd. We leven namelijk ook in de begindagen van een nieuw tijdperk, een tijdperk dat zal worden geregeerd door nieuwe instituties en rolpatronen – instituties en rolpatronen die verenigbaar zullen zijn met de logica’s van het geactiveerde woord en met het opkomende mens- en wereldbeeld van de Homo Romanticus.

Maar de overgang van de ene institutionele logica naar de andere is rommelig. De maatschappelijke vertrouwenskloven die in een transitieperiode ontstaan, worden ingevuld door opportunistische politici die beloven orde te scheppen door terug te vallen op een nog oudere institutionele logica: die van de Homo Nobilis – de sterke man.

Door de komst van het internet en de nog slecht gereguleerde openbaarheid van de digitale samenleving, is het culturele vertrouwen in de professionele bureaucratische instituties – ontworpen voor de logica van het geschreven woord – ingestort. Alsook het vertrouwen in de professionele politiek.

Op het internet stroomt informatie continu en ongehinderd door redacties van professionele gatekeepers. Het is een nieuw soort informatielogica die wordt omarmd door de opkomende Homo Romanticus, het archetype dat wil samenvallen met zichzelf en zijn gemeenschap en daarom radicale eigenheid en openheid eist. Dit is uiteraard allemaal veel te wild en te kwetsbaar voor de traditioneel nogal voorzichtige en heimelijke bestuurscultuur en politiek.

Wij schatten in dat onze bureaucratieën zich niet zullen kunnen aanpassen aan de opkomende logica van het geactiveerde woord. Noch aan de wispelturige mores van de Homo Romanticus. Ze zijn te ingedikt in hun eigen proceslogica. Het zijn ingesleten bestuursculturen die niet of nauwelijks verenigbaar zijn met digitale organisatorische logica’s en de werking van vrije Romantische geesten.

Ook de professionele, electorale partijpolitiek zal het onderspit moeten delven. Die zijn namelijk ook niet ingesteld op de eerlijkheid, de openheid en het hoge niveau van informatieverwerking die de digitale samenleving en de opkomende Homo Romanticus van ons eist. Bij gebrek aan controle verliezen ze zich in spin, framing en beeldvorming.

Als iets ons opviel aan Trump vs Kamala, was het de tegenstelling tussen de amateuristische ongeremdheid van Trump en de professionele kramp van Kamala. Hoe erg we de terugkeer van Trump ook vinden, hoe erg hij ons ook tegen de borst stuit, hoe tof we een vrouw van kleur hadden gevonden als de volgende leader of the free world – in veel opzichten was het Kamala die de status quo vertegenwoordigde – de oude wereld.

Hoewel die tegenstelling ook weer niet zo heel helder is. Trump vertegenwoordigt dan wel anti-bureaucratie, wat je met enige verbeelding ‘niet-bedoeld progressief’ zou kunnen noemen, tegelijkertijd staat hij voor een conservatief anti-klimaatbeleid. Maar ook dat is nu, met Musk aan boord, nogal troebel aan het worden. Trump’s standpunt lijkt zich nu meer te bewegen in de richting van een soort radicaal-minder-regeltjes positie. Maar dit moet zich nog uitkristalliseren.

Overigens kan minder regeltjes goed uitpakken voor de energie-transitie, want daar is het uiterst complexe vergunningenstelsel veruit de grootste barrière voor doorpakken. Voor het tegengaan van vervuiling en ecologische afbraak is de afbraak van regelgeving weer funest.

Transities zijn verwarrende, asymmetrische affaires.

Nu lijkt het dus aan de Homo Nobilis om de oude Moderne instituties af te breken. Louter omdat de professionele partijpolitieke klasse niet snapt dat, beschouwd door de lens van het Lange Nu, hun einde in zicht is. De toekomst is immers noch aan sterke mannen, noch aan professionele politici – het is aan coöperatieve burgerraden; aan een vorm van volkstechnocratie; aan burgers die samen een weg voorwaarts zoeken.

In ieder geval, dat denken wij. Coöperatieve organisatievormen zijn namelijk goed verenigbaar met de kunstmatig intelligente netwerken die de organisatorische proceslogica’s van morgen zullen gaan vormgeven. Gezamenlijk kunnen ze garant staan voor een zeer hoge mate van informatieverwerking.

Maar goed, dat is nog verre toekomstmuziek. Nu zitten we opgescheept met types als Trump en Wilders.

Het is, ergerlijk genoeg, aan hen om ruimte te creëren voor de instituties van de Gewortelde Tijd. Dit doen ze door de oude instituties te slopen. Niet omdat ze onze visie van een Geworteld Tijdperk delen, maar eerder omdat ze wrok koesteren, macht nastreven en aandachtsgeil zijn. Ze willen vooral de oude instituties slopen en ze kijken daarbij naar een nog veel ouder tijdperk – dat van de Homo Nobilis – voor inspiratie.

De Homo Nobilis was het dominante mens- en wereldbeeld in de Middeleeuwen, de tijd van het gesproken woord. Omdat mensen in die tijd niet of nauwelijks geletterd waren, moesten ze elkaar in levenden lijve ontmoeten om informatie uit te wisselen en vertrouwen op te bouwen. Dat was een beperkende factor voor de mate van complexiteit die de samenleving aankon.

Alles draaide in de Middeleeuwen dus om persoonlijke banden en geloften van trouw. En alles, inclusief waarheidsvinding en effectiviteit, was hieraan ondergeschikt. Orde was gebaseerd op persoonlijke trouw.

Dit zien we terug bij politici zoals Trump en Wilders. Ook bij hen draait alles om persoonlijke trouw. Hun cliënten of ondergeschikten moeten hen steunen, ook als ze weten dat hun baas onzin verkoopt of iets doet wat niet strookt met hun waarden.

Een leiderschapssysteem dat draait rondom het karakter en het charisma van een door God uitverkoren leider en de trouw die hem ‘van nature’ toekomt, is slecht verenigbaar met de objectieve en universele waarden en normen van de professionele bureaucratie.

De logica van de Homo Nobilis botst dan met de logica van de Homo Economicus en de orde van het gesproken woord met die van het geschreven woord. Trump is bijvoorbeeld een notoire niet-lezer en is totaal niet geïnteresseerd in argumentatie en beleid. Terwijl de bureaucratie draait op memo’s, rapporten en datasets.

Hetzelfde zie je bij mensen als Marjolein Faber, een van die cliënten van Wilders, die gewend was om allerlei ongefundeerde dingen te roepen en die nu helemaal vastloopt in de cultuur van het ministerie.

Eén van Trumps missies, bij de aanvang van zijn tweede termijn, is om zoveel mogelijk overheidsbureaucraten te ontslaan en die te vervangen door mensen die hem te allen tijde trouw zijn. Ondertussen wil Musk, zijn partner in crime, de overheid korten met 2 biljoen dollar door te bezuinigingen en regels te schrappen.

De natuurlijke organisatievorm van de Homo Nobilis is namelijk het patronagesysteem, de oligarchie. De sterke man in het centrum van de macht. Met om hem heen een uitwaaiende mandala aan patron-client relaties.

Het zijn deze sterke mannen (en vrouwen) die we nu boven zien drijven. Die blijkbaar het mandaat krijgen om de instituties van het geschreven woord en de Homo Economicus te ontmantelen. En dat is eng, en terecht. Want voordat het goedkomt, kan het flink misgaan.

En omdat onze oude instituties ook de dragers zijn van onze waarden en normen, is het niet verbazingwekkend dat de Homo Nobilis zich gedraagt als een ‘waardeloze’ normbreker. En het waarden-vacuüm dat de sterke man nodig heeft om zich te manifesteren, om zijn wil te laten gelden, is erg gevaarlijk.

Zoals we twee weken geleden al schreven, ging de transitie van het Duitse (alsook Habsburgse) Keizerrijk naar de democratische natiestaat van vandaag de dag nou niet bepaald over rozen. De tussentijd, tussen de logica van de Homo Nobilis en de Homo Economicus, was erg duister. (Ook de overgang van het paard naar de automobiel was erg ontwrichtend.)

De transitie tussen twee institutionele logica’s gaat vergezeld met cultuurschok. Dit is vergelijkbaar met wat er gebeurt als je bijvoorbeeld naar een ander land verhuist, een land waar mensen zich in bepaalde contexten anders gedragen dan je gewend bent. Dit creëert een diep gevoel van vervreemding, onbehagen en desoriëntatie.

Onze sociale en maatschappelijke instituties en rolpatronen zijn namelijk de grond onder onze voeten. Het zijn de culturele spelregels waardoor we in hele complexe situaties toch met elkaar overweg kunnen, elkaar kunnen vertrouwen, ook als we elkaar niet kennen.

Het wegvallen van deze culturele spelregels zorgt ervoor dat individuen hun rol niet meer kunnen pakken en zich ontkracht voelen. Wat weer leidt tot woede, minachting en allerlei andere negatieve gevoelens.

Dit gebeurt ook als een toekomstige cultuur zich opeens opdringt. Als je erachter komt dat het land dat je zo goed kent is verdwenen. Als de mensen zich opeens anders gedragen dan je gewend bent. Ook dan volgt culturele verwarring, sociale desoriëntatie en emotionele vervreemding. Dit noemen we Future Shock.

Het is dan ook niet gek dat we bij de erosie van de oude vertrouwde instituties uithalen naar de institutionele ander. Wat zich, in het geval van Future Shock, vaker dan niet vertaalt naar vreemdelingenhaat. Denk aan Trump’s claim dat illegale immigranten drugs gebruiken, vrouwen verkrachten en onze honden en katten opeten en dat ‘we’ ze daarom moeten deporteren.

Je hoeft geen grote verbeeldingskracht te hebben om in te zien dat dit helemaal fout kan gaan, met een Trump-regering die de normale bureaucratische checks and balances probeert af te schaffen.

Twee scenario’s zijn voorstelbaar:

1. Destruction-Destruction: Trump en Musk luiden een nieuw tijdperk in van digitale autocratie, waar kunstmatig intelligente autonome organisaties een soort feodale technocratie zullen voorbrengen die alle protest onmogelijk zal maken. Waar macht wordt gelegitimeerd door een permanent gevoel van crisis en belegering, door o.a. immigranten. Dit scenario is er eentje van louter ontwrichting.

2. Creative-Destruction: Trump en co zijn tijdelijke tussenpersonen. Met hun leger jaknikkers lukt het ze niet een complexe samenleving als de onze te runnen. De Liminale Jaren zullen een wisselwerking zijn van democratische krachten die steeds beter inzien dat het institutionele bestel radicaal anders moet en de Homo Nobilissen die telkens tijdelijk van de verwarring gebruik weten te maken en elke keer proberen om de democratische rechtstaat verder te ontmantelen. Dit is het scenario van emancipatie dat volgt op disruptie.

Ik vermoed dat dit laatste scenario het meest voor de hand ligt. Digitalisering is namelijk niet de enige drijfveer van de huidige transitie. We worden ook steeds romantischer. En dan is er ook nog de klimaatcrisis en de biodiversiteitscrisis. Al deze drijfveren zijn slecht verenigbaar met een techno-autoritair regime.

De Romanticus in onszelf wil niets liever dan samenvallen met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn natuurlijke omgeving. De Romanticus koestert hierom een diep verlangen naar een vrij, openbaar en eerlijk publiek domein. Dat is ook, gek genoeg, waarom veel mensen op Trump stemmen. Ze zien Trump als een medicijn tegen de politiek-bureaucratische-elite. En een biosfeer in verval maakt zichzelf wel kenbaar, wat een Trump of een Wilders er ook van vindt.

Voor emancipatie komt disruptie. Zie onderstaande schema. We zijn nu diep in de transitie wereld beland, in de politieke fase.

Wij zien het in ieder geval als onze taak om de nu nog ietwat magere verbeelding van een duurzame en inclusieve toekomst, die zowel verenigbaar is met de logica van het geactiveerde woord als met het mens- en wereldbeeld van de Homo Romanticus, verder uit te bouwen, verder te verdiepen.

De toekomst is van allemaal.

❤️

Christiaan